filmmuziek

Geschiedenis van Filmmuziek

Muziek die speciaal wordt geschreven en uitgevoerd voor gebruik in speelfilms en documentaires.

Lang voor de uitvinding van de film heeft muziek zich al een plaats verworven als begeleider van opvoeringen (o.a. musical, variété en opera). Niet alleen wordt muziek gebruikt om passages zonder tekst minder 'leeg' te maken, het wordt met de tijd vooral ook ingezet om scènes en bepaalde uitgesproken zinnen van meer zeggingskracht te voorzien. De eerste films - begin 20ste eeuw - komen om technische redenen zonder geluid. Omdat deze zogenaamde 'stomme films' in vergelijking met opera, musical of toneel een wel erg grote stilte opwerpen, ontstaat in filmtheaters het gebruik om een pianist, organist of orkestje de rolprent van achtergrondmuziek te laten voorzien. Aanvankelijk is het aan de muzikanten om uit te maken wat er gespeeld wordt, maar al snel komen er met de films ook partituren, zodanig gecomponeerd dat het de zeggingskracht van de film ten goede komt.

Met de jaren dertig van de 20ste eeuw komt de mogelijkheid films van geluid te voorzien. De nadruk komt daarbij vooral te liggen op dialogen van de acteurs, maar het toepassen van muziek tijdens de opening van de film (de aankondiging waarin de titel en acteurnamen langskomen), de scènes zonder woorden, en de aftiteling raakt ook al snel in zwang. Er ontwikkelt zich een vast idioom: instrumentale muziek die met de nodige bombast tijdens de opening een thema introduceert, dat tijdens de film in diverse, meer subtiele vormen terugkomt. Filmmuziek is duidelijk geïnspireerd op lichtere klassieke muziek en diverse soorten volksmuziek (afhankelijk van waar het verhaal in de film zich afspeelt), met een grote voorkeur voor romantiek en drama.

Het medium film ontwikkelt zich sindsdien snel, en in diverse genres. Zo ontstaat het gebruik om van musicals filmversies te maken. Heeft filmmuziek tot dan toe een ondersteunende functie, hier wordt het via zang en liedjes juist het middelpunt, waaraan zich nu de filmbeelden dienen aan te passen. Ook de tekenfilm ontstaat, in aanvang korte, humoristisch bedoelde filmpjes vol slapstick. Kenmerk van de muziek hierbij is, naast dat de arrangementen en intonatie ook in opzet humoristisch zijn, dat de klanken de actie in de filmpjes tot op de seconde nauwkeurig volgen. Een principe dat ook in acteurfilms zijn weg vindt, onder de naam Mickey Mousing. De thriller is bij uitstek een filmgenre waarin spanning voorop staat. De muziek ontwikkelt zich zodanig dat die spanning welhaast tastbaar wordt. Terwijl een deur langzaam opengaat (een kermende viool zet dit kracht bij) dringen de dreigende tonen van de muziek zich steeds meer op, om op het moment suprème (we krijgen te zien wat voor gruwelijks zich achter de deur bevind) te eindigen met een explosief staccato dat welhaast doet doodschrikken. Epische en historische films, vol heldendaden en menselijk drama, bevatten muziek die nog het meest bleef aansluiten bij hoe het ooit begonnen was: romantisch, dramatisch en bombastisch. De western is op de musical na wellicht het eerste genre waarin de muziek net zo bekend werd als de film zelf. Deze van heet zand zinderende films vol ongeschoren en ongewassen cowboys die hun leven niet zeker zijn, kregen krachtige muzikale thema's mee vol melancholie en verlangen. Er hadden zich al eerder componisten opgeworpen die zich puur en enkel bezighielden met het schrijven van filmmuziek - waarop door serieuze collega's nogal werd neergekeken - maar pas met de western kunnen ze echt naam maken.

Midden jaren vijftig neemt de langspeelplaat de vlag van de qua speelduur zeer beperkte 78-toerenplaat over. Muziek van films wordt op plaat uitgebracht onder de noemer soundtrack en met succes. De soundtracks van The Sound Of Music is de bestverkochte plaat van de jaren zestig. In de jaren vijftig komt ook het televisietoestel op. Muziek speelt in tv-programma's een gelijke rol als in films, en ook de liedjes uit populaire tv-series verschijnen op elpee. Die met muziek uit kinderprogramma Ja Zuster, Nee zuster (componist Harry Bannink) haalt een ongekend hoge verkoop. Film- en tv-muziek wordt een serieuze tak van industrie. De popmuziek, die eveneens in de jaren vijftig ontstaat, gaat vanaf dag één een innige band aan met het medium film. De allereerste rock 'n' roll hit Rock Around The Clock van Bill Haley & The Comets breekt in Nederland door dankzij de film Blackboard Jungle. Niet alleen kunnen singles een hit worden als ze in goed bezochte films te horen zijn, ook kan een speciaal voor de film geschreven hitsingle het bioscoopbezoek ten goede komen, zoals Elvis Presley bewijst met Jailhouse Rock. Daarbij kunnen films waarin een tienerster de hoofdrol speelt op een bioscoopgang van diens fans rekenen. Popsterren worden dan ook vaker gecast wegens hun populariteit dan om hun kwaliteiten als acteur.

Toch komt hierdoor het werk van de klassieke filmcomponist niet in gedrang. De hits die popsterren speciaal voor films schrijven zijn puur een marketingconcept. De popster kan uit het filmmateriaal een puike videoclip samenstellen, en als zijn nummer een hit wordt komt dat de naamsbekendheid van de film en daarmee het bezoekersaantal ten goede. Saillant detail is dat betreffende hit doorgaans niet eens in de film te horen is, maar enkel tijdens de aftiteling. In de film zit gewoonweg de muziek die door een filmcomponist is geschreven en uitgevoerd. Met iedere film komen tegenwoordig dan ook twee soundtracks. Eentje die de pophit bevat plus andere nummers van diverse popartiesten (die in het geheel niets met de film te maken hebben) en eentje waarop de werkelijke filmmuziek staat.

In Nederland wordt er aanvankelijk voornamelijk voor tv muziek geschreven. De in 1940 te Den Haag geboren duizendpoot Tonny Eyk (componist, accordeonist, pianist, orkestleider, producer, schrijver, fietsfanaat en bekende Nederlander) is in 1964 betrokken bij de opening van het tweede televisiekanaal in Nederland. Hij zal aanvankelijk de muzikale begeleiding van diverse tv-shows verzorgen (o.a. Voor De Vuist Weg), om vanaf het begin van de jaren zeventig muziek te gaan componeren voor documentaires en tv-series als De Stille Kracht (1974), Van Oude Mensen, De Dingen Die Voorbij Gaan (1975), De Verlossing (1975) alsmede, vanaf 1980, alle muziek voor de Duitse tv-programma's van Rudi Carrell. In 1977 verzorgt hij de soundtrack bij de bioscoopfilm Peter En De Vliegende Autobus. Het is de eerste van een hele reeks films, waaronder Martijn En De Magiër (1979), De Bende Van Hiernaast (1980), Knokken Voor Twee (1982) en De Boezemvriend (met Andre van Duin) (1982). Eyk is tot aan het heden actief.

Tonny Eyk

Het Metropole Orkest wordt in 1945 opgericht. Bij het eerste radio-optreden bestaat het orkest uit zeventien leden, die worden begeleid door Dolf van der Linden. Na 35 jaar voor het orkest gedirigeerd te hebben geeft Van der Linden in 1980 zijn dirigeerstok aan Rogier van Otterloo. Onder leiding van Van Otterloo verzorgt het orkest, naast succesvolle optredens in o.a. de Verenigde Staten, vele bijdragen aan radio- en tvprogramma's. De in 1941 geboren Rogier Van Otterloo schrijft in 1973 samen met Louis van Dijk de soundtrack voor de Nederlandse speelfilm Turks Fruit. Het bekende thema wordt gevloten door Toots Tielemans. In 1974 zal Van Otterloo de muziek voor de tv-serie De Vloek Van Woestewolf schrijven en voor de film Help, De Dokter Verzuipt. De single Help behaalt een zestiende plaats in de hitlijsten. In 1975 ontvangt hij een Gouden Harp van Conamus. Hij zal nog enkel film- en tv-seriesoundtracks schrijven, alvorens in 1980 benoemd te worden tot eerste dirigent van het Metropole Orkest. In 1988 komt hij te overlijden.

Metropole Orkest Rogier van Otterloo

Henny Vrienten stort zich na het uiteenvallen van Doe Maar op het maken van filmmuziek en opdrachtmuziek voor televisie. De eerste film waarvoor Vrienten de soundtrack schrijft is de thriller De Prooi (1985), al snel gevolgd door o.a. Spoorloos (1988), Jan Rap En Z'n Maat (1989) en De Gulle Minaar (1990). In die eerste jaren brengt hij ook filmmuziek op het podium met The Magnificent Seven (waarin o.a. Fay Lovsky, Jan Pijnenburg en Joost Belinfante) waarmee hij eerst historische soundtracks en herkenningstunes bewerkt. In de jaren negentig groeit Vrienten uit tot de onbetwiste Nederlandse nummer één op het gebied van soundtracks. Hij maakt de muziek bij o.a. Unit 13, Left Luggage, Kruimeltje, The Discovery Of Heaven en Pietje Bell en Het Klokhuis.

Henny Vrienten

Stephen Emmer begint in de jaren zeventig met het maken van avant-gardemuziek, en maakte deel uit van vele (Engelse) bands - waaronder Ultrabeweging kopstuk Minny Pops -, en is medeoprichter en hoofdredacteur van muziektijdschrift Vinyl. Vanaf 1989 legt hij zich meer en meer toe op het componeren van muziek voor films en documentaires, bioscoopcommercials, tv-commercials en leaders voor tv-programma's. Enkele bekende voorbeelden van zijn werk zijn: de leaders van tv-programma's als NOS-journaal, Den Haag Vandaag, NOS-Laat, Van Gewest Tot Gewest, Per Seconde Wijzer, Sportjournaal, Jeugdjournaal, Waku Waku, Schoolse Zaken en de leaders van omroepen als KRO, NCRV, NOS, ZDF, AVRO, VARA, TROS, VPRO, NPS, RTL 4 en VERONICA.

Stephen Emmer

Tom Holkenborg, alias Junkie XL, maakt onder eigen naam albums, maar schrijft ook veel muziek voor films en trailers, reclames en games. In 2004 gaat hij in Los Angeles wonen en weten veel regisseurs hem te vinden. Hij werkt mee aan grote producties als Hero, Catwoman, Domino en Hooligans.

Junkie XL